พิธีตั้งเสาเอกและเสาโทเป็นหัวใจสำคัญของการสร้างบ้าน โดยเชื่อว่าจะนำมาซึ่งความสุข ความเจริญ และความมั่นคงแก่เจ้าของบ้านและครอบครัว
เสาเอก: คือเสาหลักและเสาที่สำคัญที่สุดของบ้าน ควรตั้งในทิศที่เป็นมงคล
เสาโท: คือเสาหลักลำดับรองลงมา
การประกอบพิธีลงเสาเอก-เสาโท มีลำดับขั้นตอนและต้องพิจารณาฤกษ์ยามต่างๆ เพื่อความเป็นสิริมงคลสูงสุด
ทิศเสาเอก: ควรตั้งอยู่ทาง ทิศเหนือ ทิศตะวันออก หรือทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ซึ่งถือเป็นทิศมงคล
ทิศหน้าบ้าน: ประตูหน้าบ้านควรหันไปทาง ทิศเหนือ ทิศตะวันออกเฉียงเหนือ หรือทิศตะวันออก เพื่อรับพลังงานที่ดี
เป็นความเชื่อโบราณที่ต้องเตรียมของไหว้และเครื่องประกอบพิธีตามปีนักษัตรที่ทำการปลูกเรือน เช่น
ปีชวด: ใช้ไม้ราชพฤกษ์ปักที่เสาก่อนยก
ปีฉลู: ใช้ต้นกล้วยและผ้าขาวพันปลายเสาเอก และใช้ไม้มะตูมปักที่โคนเสา
ปีมะโรง: ใช้ใบมะกรูดพันรอบปลายเสา
การยกเสาในแต่ละช่วงเดือนมีความเชื่อที่แตกต่างกันไป
เดือน 4, 5, 6: ยกเสาเอกทาง ทิศอาคเนย์ (ตะวันออกเฉียงใต้) เพื่อโชคลาภ
เดือน 7, 8, 9: ยกเสาเอกทาง ทิสหรดี (ตะวันตกเฉียงใต้) เพื่อความปลอดภัยและปราศจากโรคภัย
เดือน 10, 11, 12: ยกเสาเอกทาง ทิศพายัพ (ตะวันตกเฉียงเหนือ) เพื่อความเป็นสิริมงคล
เดือน 1, 2, 3: ยกเสาเอกทาง ทิศอีสาน (ตะวันออกเฉียงเหนือ) เพื่อความอยู่ดีกินดี
วันดี: วันจันทร์ วันพุธ วันพฤหัสบดี
ข้อห้าม: ควรเลี่ยงวันที่เป็นศัตรูกับวันเกิดของเจ้าบ้าน และตรวจสอบวันธงชัย วันอธิบดี วันอุบาทว์ และวันโลกาวินาศจากปฏิทินกาลโยคในปีนั้นๆ
การเตรียมของสำหรับพิธีเป็นสิ่งสำคัญ ประกอบด้วย
โต๊ะหมู่บูชา: พระพุทธรูป, บายศรีปากชาม, เครื่องบูชาฤกษ์
ของมงคลสำหรับหลุมเสา: ใบเงิน ใบทอง ใบนาค, เหรียญเงิน เหรียญทอง, แผ่นเงิน ทอง นาค, ทรายเสก, ข้าวตอกดอกไม้, ไม้มงคล 9 ชนิด, อิฐเงิน อิฐทอง อิฐนาค
เครื่องสังเวย: ผลไม้มงคล (เช่น กล้วย, มะพร้าว, ส้มโอ), อาหารคาวหวาน (เช่น หัวหมู, ไก่ต้ม, ขนมไทยมงคล)
ของประกอบพิธีอื่นๆ: ผ้าแพร 3 สี หรือผ้าขาวม้า, หน่อกล้วย, อ้อย, ด้ายสายสิญจน์, น้ำมนต์
เป็นสิ่งสำคัญในพิธี มีความหมายมงคลต่างๆ กันไป ได้แก่
ราชพฤกษ์: อำนาจวาสนา
ขนุน: การเกื้อหนุน ไม่ให้ตกต่ำ
ชัยพฤกษ์: โชคชัย ชัยชนะ
ทองหลาง: เงินทอง บารมี
ไผ่สีสุก: ความสุขสงบ
ทรงบาดาล: ความมั่นคง
สักทอง: เกียรติยศ ศักดิ์ศรี
พะยูง: การพยุงฐานะ
กันเกรา: การป้องกันภัย
ตั้งโต๊ะบูชาและโต๊ะสังเวย: วางสายสิญจน์จากโต๊ะบูชาไปยังเสาเอก
จุดธูปเทียน: เจ้าภาพจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัยและเทวดา
กล่าวคำสังเวย: กล่าวอัญเชิญเทวดาและขอขมาเจ้าที่
ตอกไม้มงคล: เจ้าภาพตอกไม้มงคล 9 ชนิดลงในหลุม
วางของมงคล: วางแผ่นเงิน ทอง นาค, เหรียญ, ใบไม้มงคล และสิ่งของอื่นๆ ในหลุมเสาเอก
เจิมและปิดทอง: ทำการเจิมและปิดทองที่เสาเอก
ผูกเครื่องมงคล: ผูกหน่อกล้วย อ้อย และผ้าสีที่เสาเอก
ยกเสา: ช่างช่วยกันยกเสาเอกขึ้นตั้ง (หากมีพระสงฆ์จะเจริญชัยมงคลคาถา)
โปรยข้าวตอกดอกไม้: เจ้าภาพและผู้ร่วมพิธีโปรยข้าวตอกดอกไม้ลงในหลุม เป็นอันเสร็จพิธี
ลาเครื่องสังเวย: เมื่อธูปหมดดอก ให้กล่าวลาเครื่องสังเวย
สำหรับบ้านที่สร้างแล้วประสบปัญหาต่างๆ เช่น คนในบ้านทะเลาะกัน การเงินติดขัด มีความเชื่อว่าอาจเกิดจากการไม่ได้ทำพิธีลงเสาเอกให้ถูกต้อง สามารถแก้ไขได้ดังนี้
แขวนถุงแดงของขลัง: นำ "ถุงแดง" ที่บรรจุของขลังมงคลต่างๆ ไปแขวนไว้ที่เสาเอกหรือเสาโทของบ้าน เพื่อล้างอาถรรพ์และป้องกันสิ่งไม่ดี
ใช้กระจก: ติดกระจกเงาบานใหญ่ไว้ที่หน้าประตูบ้านเพื่อสะท้อนสิ่งไม่ดี และแขวนกระจกแปดทิศเพื่อกระจายพลังงานร้าย
โรยแร่มงคล: นำแร่เหล็กน้ำพี้หรือมวลสารมงคลอื่นๆ ไปโรยรอบบริเวณบ้านเพื่อล้างอาถรรพ์ในที่ดิน
ข้อมูลข้างต้นเป็นความเชื่อและพิธีกรรมตามประเพณีไทย การเลือกประกอบพิธีขึ้นอยู่กับวิจารณญาณและความเชื่อของแต่ละบุคคล ควรปรึกษาผู้รู้หรือผู้เชี่ยวชาญเพื่อความถูกต้องและเหมาะสม